افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام (کتاب)افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام مع تعلیقة المسمی باتمام الکلام کتابی پربرگ در سیاست، تاریخ، جغرافیا و فرهنگ مکه، نوشته عبدالله بن محمد غازی (م. ۱۳۶۵ق.) می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - معرفی اجمالی مؤلف ۳ - گزارش محتوا ۴ - منابع تحقیق مؤلف ۵ - روش تحقیق مؤلف ۶ - استنادها به کتاب ۷ - فضایل مکه ۸ - گورستان معلات ۹ - حکمرانان مکه ۱۰ - وقایع سیاسی دوران غازی ۱۱ - سال‌شمار اخبار مکه ۱۲ - گزارش‌های جغرافیایی ۱۳ - ذیل‌های نگاشته شده کتاب ۱۴ - فهرست‌های مصحح ۱۵ - چاپ‌ها ۱۶ - منابع مقاله ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - معرفی اجمالی کتابنام کامل این کتاب افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام مع تعلیقة المسمی باتمام الکلام است که آگاهی‌هایی پر شمار در تاریخ محلی مکه، به ویژه تاریخ سیاسی این شهر، در بر دارد. گزارش‌های گسترده و دقیق نویسنده از دوران خود که مشتمل بر آگاهی‌های سیاسی اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم ق. و رویدادهایی مانند فروپاشی دولت عثمانی و روی کار آمدن دولت سعودی است، از آگاهی‌های مهم این کتاب شمرده می‌شود. ۲ - معرفی اجمالی مؤلفعبدالله از دانشمندان حنفی سده چهاردهم ق. است. وی به سال ۱۲۹۰ [۱]
معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۵.
[۲]
الاعلام، ج۴، ص۱۳۴.
یا ۱۲۹۱ق. [۳]
التاریخ القویم، ج۱، ص۲۲.
در مکه زاده شد. پدرش از درجه داران ارتش هند بود که ضد استعمار انگلیس مبارزه کرد. وی برای حج عازم مکه شد و در منطقه‌ای به نام جبل هندی در مکه اقامت گزید و بر اثر حضورش در یکی از نبرد‌ها، از دولت عثمانی لقب غازی گرفت. [۴]
افادة الانام، ص۱۰، «مقدمه محقق».
عبدالله دانش‌های گوناگون مانند فقه، حدیث، تفسیر و حساب را در مکه آموخت. وی نخستین آموزش‌ها را در مدرسه صولتیه نزد استادانی چون شیخ عبدالسبحان بن شیخ خادم و شیخ حضرت نور افغانی (م. ۱۳۲۱ق.) فرا گرفت و کنار آن در حلقات درس استادان مسجدالحرام از جمله شیخ تفضل الحق الخیاط المرشد آبادی (م. ۱۳۳۸ق.) حضور یافت. [۵]
نشر الریاحین، ج۱، ص۳۱۰.
[۶]
اعلام المکیین، ج۲، ص۷۰۴.
وی بیش از هر چیز در حدیث و تاریخ مهارت یافت و از مشایخ بزرگ حدیث فراوان بهره برد [۷]
افادة الانام، ص۱۸-۳۵، «مقدمه محقق».
و اجازه گزارش حدیث گرفت [۸]
اعلام المکیین، ج۲، ص۷۰۴.
تا آن جا که به سبب گزارش روایت‌های فراوان از محدثان و مهارت در دانش حدیث، به او لقب «مسند» دادند. [۹]
العلماء و الادباء، ص۱۱۹-۱۲۱.
او در معرفی استادان خود، کتابی با عنوان تنشیط الفؤاد من تذکار الاسناد نگاشته است. مسئولیت کتابخانه مدرسه صولتیه و تدریس در مسجدالحرام، بخشی از زندگانی علمی وی را تشکیل می‌داد. [۱۰]
التاریخ القویم، ج۱، ص۲۲.
[۱۱]
اعلام المکیین، ج۲، ص۷۰۴.
در این دوره، کسانی مانند سید ابوبکر بن احمد بن حسین حبشی علوی (م. ۱۳۷۴ق.) و شیخ محمد یاسین فادانی مکی (م. ۱۴۱۰ق.) از او دانش آموختند. [۱۲]
افادة الانام، ص۳۷-۴۲، «مقدمه محقق».
[۱۳]
اعلام المکیین، ج۲، ص۷۰۴.
گویا مطالعه و نسخه برداری کتاب‌های تاریخی و حدیثی این کتابخانه، دستمایه او برای تالیف آثارش به ویژه کتاب افادة الانام شد. غازی آثاری گوناگون در فقه و حدیث و تاریخ دارد. کتاب نظم الدرر فی تراجم علماء مکة من القرن العاشر الی القرن الرابع عشر از دیگر آثار تاریخی او است. [۱۴]
معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۶.
[۱۵]
نشر الریاحین، ج۱، ص۳۰۹.
[۱۶]
الاعلام، ج۴، ص۱۳۴.
او برای گذران زندگی، کنار تدریس و تالیف، در مغازه‌ای کوچک نزدیک مسجدالحرام به فروش نوشت افزار پرداخت. [۱۷]
التاریخ القویم، ج۱، ص۲۲.
۳ - گزارش محتواغازی کتابش را با مقدمه‌ای پردامنه در معرفی منابعی آغاز می‌کند که از آن‌ها در نگارش این اثر، بهره برده است. او هنگام یادکرد هر یک از منابع، به شرح حال نویسندگان و دیگر آثارشان می‌پردازد. [۱۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، مقدمه مؤلف، ص۱۳۳ـ۱۵۵.
البته این شمارش را ناتمام رها کرده و ادامه آن را به پایان کتاب وا نهاده است، اگر چه از ذکر منابع در پایان کتاب اثری به چشم نمی‌خورد. بدین رو، محقق کتاب، عبدالله بن دهیش، این کار را تمام کرده و منابع و مصادر افادة الانام را در ۱۸۱ بند بیان نموده است. [۱۹]
افادة الانام، ص۸۵-۱۰۱، «مقدمه محقق».
افادة الانام در ۱۰ باب و هفت جلد سامان یافته است. باب‌های یکم تا نهم که به آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی مکه پرداخته است، جلدهای اول و دوم را در بر گرفته و باب دهم که به امیران مکه اشاره دارد، جلدهای سوم تا ششم افادة الانام را به خود اختصاص داده است. ۴ - منابع تحقیق مؤلفدیدهها و شنیده‌های نویسنده، از دیگر منابع کتاب به شمار می‌روند که بر غنای آگاهی‌های افادة الانام افزوده‌اند. غازی شنیده‌های خویش را گاه از پدرش محمد غازی (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۲۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۸.
[۲۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۹۲.
) و گاه از مشایخ خود چون شیخ عبدالحق گزارش کرده است. گستردگی مصادر و منابع و اشتمال بر انبوهی از آگاهی‌های تاریخی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی و نظامی سبب شده که از این کتاب با عنوان دانشنامه‌ای از گزارش‌ها و آگاهی‌های مکه تعبیر شود. [۲۲]
العلماء و الادباء، ص۱۲۱.
[۲۳]
اعلام المکیین، ج۴، ص۹۳-۹۶.
۵ - روش تحقیق مؤلفغازی افزون بر تبویب و فصل بندی دقیق و منطقی کتاب، هر چه را که از نویسندگان پیش از خود درباره موضوعی آمده، گرد آوری و گزارش کرده و برای مستندسازی این گزارش‌ها معمولا نام کتاب یا مؤلفش (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۲۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۸ـ۹.
) را در آغاز هر گزارش آورده است. [۲۵]
اعلام المکیین، ج۴، ص۹۳-۹۶.
[۲۶]
افادة الانام، ص۷۵، «مقدمه محقق».
غازی حدیث‌های کتابش را گاه با سلسله اسناد راویان (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۲۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۱۶۹.
) و گاه بدون استناد یاد می‌کند. او در بیان احکام فقهی حج و حرم، بدون ترجیح هیچ مذهبی، فقط به ذکر باورهای مذاهب می‌پردازد. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۲۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۶۵۴.
) اما در مباحث تفسیری، افزون بر یادکردن از سخنان مفسران، سخنی را در آن میان برمی گزیند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۲۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۴.
)۶ - استنادها به کتابآثار بعدی تاریخ مکه به گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند که از آن جمله التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم نوشته محمد طاهر کردی است. [۳۰]
برای نمونه: التاریخ القویم، ج۲، ص۵۷، ۲۰۶.
این کتاب هم زمان با افادة الانام نگارش یافته و هر دو از کتاب‌های متاخر و پر برگ تاریخ مکه به شمار می‌روند؛ با این تفاوت که کردی در نگارش کتابش از یادکرد نبرد‌ها و رخدادهای سیاسی دوری کرده و علت آن را ناآگاهی به امور سیاسی و پدید آمدن زمینه غیبت از افراد دانسته است، [۳۱]
التاریخ القویم، ج۱، ص۱۲-۱۳.
در حالی که افادة الانام بیش از هر چیز به امور سیاسی توجه دارد. تاریخ مکه احمد سباعی یکی دیگر از این آثار است که حجم وسیعی از آگاهی‌های آن برگرفته از افادة الانام است. [۳۲]
تاریخ مکه، ص۲۸۹.
[۳۳]
تاریخ مکه، ص۳۳۹.
[۳۴]
تاریخ مکه، ص۴۵۱.
افادة الانام اگر چه از لحاظ نگارش بر این دو مقدم است، بعدا به چاپ رسیده است. از این رو، این آثار به نسخه خطی افادة الانام استناد کرده‌اند. [۳۵]
التاریخ القویم، ج۲، ص۵۷.
۷ - فضایل مکهغازی افزون بر مقدمه‌ای در یادکرد منابع و مصادر، مقدمه‌ای دیگر را در فضیلت‌ها، عظمت و نام‌های مکه نگاشته [۳۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، مقدمه مؤلف، ص۱۶۳ـ۲۰۳.
و سپس در ۱۰ باب و یک خاتمه، کتابش را سامان داده است. او در آغاز به تاریخ کهن مکه پرداخته و آگاهی‌هایی گسترده از موضوعات گوناگون به پشتوانه منابع فراوان گرد آورده و گاه اخبار مربوط به زمان خود را نیز به آن‌ها افزوده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۳۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۸.
) مباحث بخش تاریخی و فرهنگی افادة الانام عبارتند از: ساخت و سازها و تعمیرهای کعبه، [۳۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۲۸۴ـ۴۲۰.
مسجدالحرام (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۳۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۶۷۰.
) و دیگر مکان‌ها، اندازه و مساحت جای‌ها و مکان‌های حج و حرم (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۴۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۳.
)، فضیلت حطیم، [۴۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۵۶۶.
حجرالاسود [۴۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۵۳۰.
و دیگر مکان‌های متبرک، [۴۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۱، ص۵۷۱.
کوه‌ها، [۴۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۵ـ۳۷.
مساجد، [۴۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۳۷ـ۶۷.
آرامگاه‌ها، [۴۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۱۴۵ـ۲۸۱.
چشمه‌ها [۴۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۲۸۱ـ۳۵۵.
و چاه‌های مکه، [۴۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۳۵۸ـ۳۶۴.
سیل‌ها [۴۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۳۹۴ـ۴۳۹.
و فتنه‌های رخ داده در مکه، [۵۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۴۶۲ـ۵۱۱.
عادات مردم مکه در ماه رجب [۵۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۵۱۴.
و ذی حجه [۵۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۵۱۶.
و همچنین برخی عادت‌های خطیبان جمعه [۵۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۵۱۱ـ۵۱۳.
و چگونگی برپایی نماز جماعت در مسجدالحرام. [۵۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۵۱۶ـ۵۲۵.
۸ - گورستان معلاتغازی در یادکرد از دانشمندانی که در گورستان معلات دفن شده‌اند، به شرح حال آن‌ها پرداخته و به برخی از آنان توجه فراوان کرده و افزون بر شرح حال دقیق آن‌ها، فهرست آثارشان را آورده است. برای مثال، به فاسی و کتاب هایش بیش از همه توجه کرده است. [۵۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۱۶۹ـ۲۶۰.
تاریخ حج گزاری خلفا، بزرگان و امیران و بیان صدقات و کارهای ایشان در مکه، از دیگر آگاهی‌های کتاب هستند. [۵۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۶۳۷ـ۷۳۴.
۹ - حکمرانان مکهفهرست حکمرانان مکه، بخشی انبوه از این کتاب را به خود اختصاص داده است. او این گزارش را از هنگام فتح مکه آغاز کرده و سپس به حکمرانان مکه در دوران خلفای راشدین، اموی و عباسی پرداخته و آن گاه، به دولت اشراف مکه در چهار طبقه موسویون، سلیمانیون، هاشمیون و آل قتاده اشاره کرده است. وی همه رخدادهای دوره حکومت هر حکمران همچون فتنه‌ها، نبرد‌ها، و نامه نگاری‌ها را در این بخش یاد کرده است. [۵۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، جلد ۳ـ۴.
آن چه به این اثر ارزشی ویژه بخشیده و بخش عمده‌ای از آن را به خود اختصاص داده، آگاهی‌های ارزشمند نویسنده از اوضاع سیاسی روزگار خود، یعنی اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم ق. است. در این دوران، اتفاقاتی بسیار مهم در عرصه سیاست و حکومت عربستان رخ داده که غازی همه آن‌ها را سایه به سایه تعقیب کرده وگزارش‌ها و آگاهی‌های دقیقی از آن‌ها به دست داده است.۱۰ - وقایع سیاسی دوران غازیرخدادهای سیاسی مهم دوران غازی را می‌توان به دو بخش اصلی قسمت کرد: بخش نخست رخدادهای مربوط به فروپاشی دولت عثمانی و استقلال دولت شریف حسین و جنبش مشروطه خواهی است. با توجه به اهمیت این دوره از تاریخ سیاسی عربستان و دلبستگی سخت نویسنده به حکومت شریف حسین، آگاهی‌های بسیاری درباره این دوره ثبت شده است که از آن جمله‌اند: دخالت دولت انگلیس در این جریان‌ها، اسیر شدن ترک‌های عثمانی، استیلای شریف حسین بر عربستان و ماجرای بیعت گرفتنش و تعیین اسم «ملک» برای خود. [۵۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۲۳۷ـ۳۹۳.
او در این بخش با توجه به دلبستگی ویژه که به انقلاب و دولت شریف حسین دارد، به همه خدمات او در طول حکومتش همچون تاسیس ادارات آموزشی، افتتاح خیابان‌ها و مدارس، یاری رساندن به نیازمندان [۵۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۳۹۵ـ۴۰۳.
و ایجاد دادگاه جدید با قوانینی نو [۶۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۰۹.
اشاره کرده و سپس با ذکر آمار و ارقام، به مقایسه آن با حکومت پیشین پرداخته است. برای نمونه، در جدولی به واردات در دولت شریف حسین و دولت پیشین اشاره کرده و به این نکته توجه داده است که در این دوره شریف حسین در حال نبرد بوده، در حالی که دولت پیشین چنین وضعی نداشته است. [۶۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۰۴ـ۴۰۹.
او در گزارش این رویدادها، همه اسناد، نامه‌ها، تلگرام‌ها، قراردادها میان گروه‌ها و کشورها و بندهای این پیمان‌ها را مو به مو و بدون هیچ حذف و تلخیص یاد کرده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۶۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۷۱ـ۴۷۹.
) یکی از منابعی که در تهیه این اسناد بسیار از آن بهره برده شده، کتاب تاریخ مقدرات العراق السیاسیة نوشته محمد طاهر العمری است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۶۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۳۱۴، ۳۸۸.
)ستیز میان شریف حسین و ملک عبدالعزیز و سرانجام پیروزی ملک عبدالعزیز و روی کار آمدن وهابی‌ها، بخشی دیگر از آگاهی‌های دوره نویسنده را می‌سازند. با توجه به شیوه گزارش این رویداد و به کار بردن تعبیر «وهابیان» دانسته می‌شود که نویسنده را این تعبیر خوش نیامده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۶۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۵۷۹.
[۶۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۶۱۹.
) او گزارش این دوره را با حمله وهابیان به طائف و سخنرانی ملک حسین در حرم و اعلام قیامش آغاز کرده [۶۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۵۷۵.
و سپس به دقت به رخدادهای این واقعه پرداخته که از آن جمله‌اند: ورود ملک عبدالعزیز به مکه و بیان خلاصه سخنرانی او در موضوعات سیاسی و عقیدتی همچون مسئله شفاعت و محبت اولیا و صالحان، [۶۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۶۵۷ـ۶۶۳.
قراردادها و پیمان‌ها با قبیله‌های گوناگون و بندهای آن معاهدات (برای نمونه به این منبع شود: [۶۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۷.
)، ستیزهای شریف علی و دولت سعودی [۶۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۶۳ـ۷۲.
و تسیلم شدنش به ملک عبدالعزیز، [۷۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۹۵.
ویرانی گنبدهای گورستان معلات به دست امیر خالد، [۷۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۶۱۶.
ابلاغیه دولت آل سعود، [۷۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۷۴.
محاصره مدینه و تسلیم شدن آن [۷۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۸۵ـ۹۰.
و همه نامه‌ها و مراسلات و خطابه‌ها. (برای نمونه به این منبع شود: [۷۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۱۰۷.
)او همچنین به کارهای دولت سعودی سال‌های در سال‌های ۱۳۴۷ـ۱۳۴۹ ق. مانند تشکیل هیئت‌های امر به معروف و نهی از منکر، [۷۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۱۶۸.
تعیین حکمران طائف و مکه [۷۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۲۱۰.
و قوانین تدریس، مواد درسی و نام استادان حرم مکی به صورت دقیق و مفصل پرداخته است. [۷۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۲۲۴ـ۲۴۸.
وی در گزارش‌های اقتصادی، افزون بر یادکرد بهای اجناس و کالاهای مصرفی همچون عدس، گندم و روغن (برای نمونه به این منبع شود: [۷۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۵۶۶ـ۵۶۸.
) گاه همچون کارشناسی اقتصادی به بررسی علل تورم و افزایش قیمت‌ها می‌پردازد. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۷۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۱۴۳.
) نرخ کرایه از مکه تا مدینه یا از مکه تا عرفات (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۸۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۱۴۴.
[۸۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۳۶.
)، هزینه سفر هر حاجی از هنگام ورود به مکه تا بازگشت به وطن (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۸۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۱۶۸.
[۸۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۵۴۷.
) و بررسی بعضی رویدادهای اقتصادی چون گرفتن مالیات، از دیگر مباحث اقتصادی کتاب به شمار می‌روند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۸۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۱۴۵.
)۱۱ - سال‌شمار اخبار مکهاو در بخش‌هایی از کتابش اخبار مکه را به صورت سال شمار تنظیم و رخدادهای آن را سال به سال یاد کرده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۸۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۵۶۸ـ۶۳۶.
) شمار حج گزاران (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۸۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۴۷.
[۸۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۵۲.
) و آگاهی‌های فراوان درباره کاروان‌های حج گزار همچون شماره آن‌ها و نظامیان همراهشان برای محافظت از راهزنی‌ها، بخشی دیگر از مطالب این کتاب را تشکیل می‌دهند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۸۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۱۴۱.
[۸۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۸۳.
) گاه نیز آگاهی‌هایی درباره کاروان‌های ایرانی داده و از جمله به کاروانی به ریاست غفار خان و حبیب الله خان عین الملک در سال ۱۳۴۴ق. اشاره دارد. [۹۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۸۳.
ذکر آمار و آگاهی‌هایی در جلد اول (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۹۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۴۷.
[۹۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۳۸.
) و بهره گیری از نشریات عربستان همچون جریده قبله (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۹۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۴، ص۴۵۲.
) از ویژگی‌های کتاب غازی است.۱۲ - گزارش‌های جغرافیاییوی هنگام نگارش اواخر جلد پنجم کتاب از مکه بیرون رفته و به سرزمین‌های حجاز و جزیرة العرب همچون یمن، [۹۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۳۱۶ـ۴۷۱.
لحج، [۹۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۴۷۲.
عسیر، [۹۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۵۰۷.
حضرموت، [۹۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۵۸۲-۶۰۰.
عمان [۹۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۶۰۰ـ۶۰۹.
و بحرین [۹۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۶۰۹ـ۶۱۵.
سفر نموده و آگاهی‌های جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی فراوان درباره این سرزمین‌ها به دست داده است. حدود، مساحت، جمعیت، صادرات و محصولات کشاورزی این جای‌ها و پیمان‌های سیاسی آن‌ها با دولت سعودی از جمله این آگاهی‌ها هستند. انواع مردم عرب و فرهنگ، علوم، قبایل و آداب و رسوم آن‌ها بخشی کوتاه از این کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. [۱۰۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۱۲۶ـ۱۹۴.
او همچنین به راه شناسی مکه و مدینه پرداخته است. [۱۰۱]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۲۲۲ـ۳۳۵.
منبع عمده او در این آگاهی‌ها، سفرنامه‌های حج همچون رحله ابن جبیر (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۱۰۲]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۲۲۴.
)، رحله ابن بطوطه (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۱۰۳]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۲۲۵.
) و رحله بتنونی (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۱۰۴]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۲۲۲.
[۱۰۵]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۲۳۴.
) است. آگاهی‌هایی دقیق از خاندان‌های مشهور مکه همچون طبری و نویری [۱۰۶]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۳۳۶ـ۳۹۰.
و گزارشی از شهرهای طائف و جده و تاریخ و ویژگی‌های این شهرها پایان بخش این کتاب هستند. [۱۰۷]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۶، ص۳۹۱ـ۴۹۷.
۱۳ - ذیل‌های نگاشته شده کتابذیلهایی بر این کتاب نگاشته شده‌اند که از جمله آن‌ها اتمام الکلام علی افادة الانام نوشته خود نویسنده است. او در این ذیل، برخی از آگاهی‌های افادة الانام را کامل کرده و در پایان هر جزء از کتابش قرار داده است. مصحح در نسخه چاپی، این آگاهی‌ها را در پانوشت‌هایی با اشاره به آن گنجانده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۱۰۸]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۱۶۶.
[۱۰۹]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۲، ص۱۶۷.
) افزون بر این، محمد نصیف در نسخه‌ای که از این کتاب نگاشته، یادداشت‌هایی را بر آن افزوده است که به دست مصحح در پانوشت کتاب گنجانده شده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود: [۱۱۰]
افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، ج۵، ص۶۰۳ـ۶۰۴.
)۱۴ - فهرست‌های مصححجلد هفتم کتاب حاوی فهرست‌های مصحح از آیات، حدیث‌ها، نام‌های خاص، مکان‌ها و مصادر کتاب است. مصحح همچنین عکس‌هایی از مکان‌های مهم کعبه و مکه در روزگار حاضر فراهم آورده و همراه توضیحی مختصر در این جلد گنجانده است. ۱۵ - چاپهاافادة الانام پس از نزدیک به ۸۰ سال بی مهری، به کوشش عبدالله بن دهیش، با بهره گیری از یک نسخه خطی تصحیح و در انتشارات مکتبه اسدی به سال ۱۴۳۰ق. در هفت جلد به چاپ رسیده است. ملک بن عبدالله بن دهیش که مصحح کتاب اخبار مکه فاکهی نیز هست، مقدمه‌ای پردامنه درباره غازی و کتاب او نگاشته و در پانوشت‌های کتابش به بررسی برخی حدیث‌ها پرداخته و نام‌های خاص و مکان‌ها را به تفصیل شرح داده است. ۱۶ - منابع مقالهالاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ اعلام المکیین: عبدالله بن عبدالرحمن المعلمی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۱ق؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛ تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش؛ العلماء و الادباء الوراقون فی الحجاز: عبدالوهاب بن ابراهیم، طائف، نادی الطائف الادبی، ۱۴۲۳ق؛ معجم المؤلفین: عمر رضا کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛ نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: عاتق بن غیث بلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۵ق. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام». |